O akcji Angeliki Fojtuch w Holandii i o tym co się podczas niej stało pisze Natalia Uziębło (V rok Historii Sztuki na Uniwersytecie Warszawskim).
Angelika Fojtuch wyszła na spacer: owinięta w bandaż elastyczny pełzła po trotuarze twarzą do ziemi, poruszając jedynie korpusem i czubkami palców u stóp. Performance Fojtuch wywołał agresję przypadkowej publiczności w centrum holenderskiego ’s-Hertogenbosch. Dokumentująca akcję Paulina Braun została pobita. Zaraz po powrocie Braun spotkała się ze mną, żeby opowiedzieć o przebiegu akcji. Z niedowierzaniem słuchałam o tym, jak w Holandii pobito ją podczas performance’u. Stwierdziłyśmy, że trzeba o tym napisać. Po tygodniu spotkałyśmy się już we trzy, razem z autorką Angeliką Fojtuch.
Angelika Fojtuch wzięła udział w festiwalu sztuki performance w ’s-Hertogenbosch, w południowej Holandii. Przyjechała tam bezpośrednio z Linz, który był ostatnim miastem performatywnej podróży uczestników austriacko-polskiego projektu DIALOG. Do współpracy zaprosiła Paulinę Braun, jedną z uczestniczek DIALOGU. Głównym hasłem festiwalu w ’s-Hertogenbosch była twórczość Hieronima Boscha. Międzynarodowa grupa performerów zareagowała różnie: dosłownie – zakładając sobie na głowy blaszane lejki – i bardziej metaforycznie: odwołując się do nastroju i Boschowskiej wizji świata.
Fojtuch wyszła w przestrzeń publiczną związana od stóp do szyi białym bandażem elastycznym. Wypełzła z małej, bocznej uliczki na główny deptak miasta prowadzący w stronę Rynku. Jak sama mówi „miało to mieć charakter wyjścia na spacer osoby w jakiś sposób upośledzonej”. Przemieszczała się w mieście w swoim tempie, na tyle szybko, na ile pozwalała jej na to własna kondycja. Przesuwała się po trotuarze twarzą do ziemi, poruszając jedynie korpusem i czubkami palców u stóp. Zabandażowane wzdłuż ciała ręce nie były nawet widoczne. Przebycie pierwszych czterech metrów zajęło jej pięćdziesiąt minut. Plan Angeliki był prosty. Performance miał trwać godzinę: od 14.00 do 15.00. Po upływie tego czasu Paulina Braun miała poprosić 2 osoby z tłumu, aby przeniosły performerkę na teren festiwalu. Fojtuch chciała tym samym podjąć wysiłek przemieszczenia się w mieście, ale w sposób nieco inny od powszechnie przyjętego. Wyszła na ulice bez względu na to czy gdziekolwiek dojdzie czy nie.
Pierwszy etap „spaceru” przebiegał spokojnie. Dopóki Fojtuch znajdowała się w bocznej uliczce, nie stanowiła problemu dla przyglądających się przechodniów. Przystawali i szli dalej: ludzie w różnym wieku, sprawni, niektórzy na rowerach lub na wózkach inwalidzkich. Atmosfera pogorszyła się, kiedy performerka znalazła się pośród nich. Gdy wpełzła na deptak, wokół zaczął zbierać się tłum gapiów. Była sobota, dzień handlowy, świeciło słońce. Ludzie masowo wylegli na ulice. I oto okazało się, że w historycznych centrach miast przestrzeń publiczna nie jest do końca publiczna. Istnieje bowiem niepisane prawo sprzedawców, straganiarzy do przestrzeni wokół ich stoiska. W tym kontekście Angelika stała się problemem dla sklepikarek. Jedna z nich krzyczała, żeby „przesunęli to dalej, bo jest gotowa wezwać policję” i że przeszkadza jej „to” w sprzedaży. W końcu sama skrzyknęła dwóch mężczyzn, razem podnieśli i przesunęli „to” kawałek dalej. Do tej pory już kilka osób zadało Paulinie pytanie wskazując na Angelikę: „Czy ona jest normalna?”. Ludzie zauważyli zatem współpracę performerki i nagrywającej wszystko Braun. Od momentu przeniesienia Angeliki atmosfera wokół akcji zaczęła się szybko pogarszać. Przeniesienie osoby tak, jak przenosi się rzecz, zmieniło stosunek gapiów do Angeliki. Rosła ich agresja i pretensje. Ludzie zaczęli potrącać Paulinę i krzyczeć w różnych językach – między sobą i do dziewczyn. W komunikacji dominował język angielski, natomiast między sobą ludzie używali języka niderlandzkiego i arabskiego. Wokół artystki zebrała się grupa młodzieży, głównie dziewcząt, emigrantek z krajów arabskich. Krzyczały w kierunku Braun: „Co Ty robisz?! Po co? Dlaczego to nagrywasz?”. Gwar zamienił się w huk, jaki zwykle towarzyszy ulicznym zamieszkom. Paulina rozmawiała z ludźmi, tłumaczyła, że nagrywa wszystko na prośbę performerki. Mówiła, że biorą udział w festiwalu, jednak informacje nie docierały do rozemocjonowanej młodzieży. Ktoś podsunął Fojtuch zwiędłą różę pod nos.
Nagle doszło do ataku. Dziewczyny z „publiczności” uderzyły Paulinę w twarz, krzycząc. Zaczęły ściągać bandaże z performerki. Z pomocą przyszedł znajomy. Wyniósł Angelikę z tłumu, wciąż jeszcze unieruchomioną w bandażach. Tłum podążył za nimi. Jak w procesji. Braun nie przestawała nagrywać. Jedna z dziewcząt dopadła ją od tyłu i uderzyła w głowę. Pociągnęła za włosy i przewróciła na ziemię. Zaczęło się kopanie leżącej. Kamera wytrącona z ręki roztrzaskała się o chodnik kilka metrów dalej. Paulina uciekła do sklepu obok. Najagresywniejsza z dziewcząt została zatrzymana przy drzwiach przez koleżanki. Tylko jedna kobieta pomogła Paulinie przynosząc jej kamerę, okulary i czapkę. Po powrocie na teren festiwalu znajoma Holenderka, która była obecna w miejscu zdarzenia zastanawiała się nad swoim zachowaniem: „Dlaczego nic nie zrobiłam, nie pomogłam? Dlaczego byłam biernym obserwatorem? Zobaczyłam jak zachowuję się w takich sytuacjach. To ważne doświadczenie na przyszłość.”
Fojtuch chciała zwrócić uwagę na problem kondycji psychofizycznej w relacji społecznej, ale sama stała się problemem. Dla młodych emigrantek była obiektem nie do zniesienia. Znakiem – symbolem kobiety owiniętej w materiał krępujący jej ruchy, ograniczającym jej swobodę. Próbowały uwolnić ją z bandaży. Nie przyjmowały do wiadomości, że są świadkami akcji artystycznej będącej częścią festiwalu. Obecność kamery pogarszała tylko sprawę. Część publiczności uwierzyła w sytuację i się w nią zaangażowała, aby „uwolnić” ofiarę oprawcy – osoby z kamerą. Jest możliwe, iż nie rozumiały kto jest twórcą tej sytuacji. My wiemy, że była nią Fojtuch, ale nastolatki mogły pomyśleć, że reżyserem jest trzymająca kamerę, a owinięta bandażem jest osobą wykorzystaną do potrzeb nagrania. Ta sytuacja była dla nich nie do zaakceptowania. Musiały interweniować.
Angelika Fojtuch unika kontaktu werbalnego i wzrokowego z „publicznością” swoich ulicznych akcji. W przestrzeni galeryjnej nawiązany kontakt niesie znaczenie, przesłanie. Podczas performance Twoja, uczepiła się nogi przypadkowego mężczyzny wydając mu stanowczo polecenie aby biegł. Ten chodził z Fojtuch obejmującą jego nogę wzdłuż i wszerz całej przestrzeni galerii. Otworzył piwo, wypił, poszedł w stronę wyjścia. Fojtuch nie puściła do samego końca. Podczas Kochamy się, ale nie aż tak żeby rozdała chusteczki męskiej części publiczności. Podłoga sali była mokra i czerwona od płynu przypominającego krew menstruacyjną. Kilku mężczyzn położyło chusteczki na lub obok kałuży. W ZŁOdzieje krzyczała jak zwierzę w ciemnym pokoju, aby odstraszyć potencjalnych widzów performance’u wchodzących do pomieszczenia, w którym się znajdowała. W Genezis, realizowanym w duecie z Johannesem Deimlingiem przeszła na czworakach między nogami siedzących i stojących widzów ocierając się o ich ciała. Z kolei w performance’ach w przestrzeni publicznej Fojtuch zwykle komunikuje się za pomocą słów zapisanych na kartce papieru. W Krakowie w Dzień Kobiet ubrana w pieluchę stała na ulicy w konstrukcji przypominającej chodzik terapeutyczny podtrzymujący jej ręce, a na kartce napis: „Jestem kobietą, Bóg zapłać”. W Zielonej Górze trzymała kartkę z napisem: „Każde Twoje dobre słowo motywuje mnie by iść dalej”. Ludzie wręczali jej kwiaty, ktoś dał lizaka. Kiedy usłyszała złe słowo, robiła krok w tył. W Karlskorone (Szwecja), w centrum Wrocławia i Bielsku-Białej trzymała kartkę ze swoim zdjęciem oraz podpisem „I am looking for this person” – „Szukam tej osoby”. Na zdjęciu miała uśmiechniętą twarz. Podczas performance – przeciwnie. Jeden z przechodniów odwrócił kartkę i powiedział: „Tutaj jesteś”.
Dla Angeliki Fojtuch najważniejsza jest relacja z ludźmi, bezpośredni komunikat. Nie poprzez nawiązanie rozmowy, ale stworzenie sytuacji, uwolnienia energii. W
’s-Hertogenbosch nie potrzebowała żadnych dodatkowych napisów czy kartek. Sama była komunikatem. Kiedy ludzie byli blisko niej, dawała im odczuć, że ich słyszy, podnosiła głowę, ale nic nie mówiła. Nie miała głosu, a oni byli dla niej za wysoko. Widziała tylko nogi i tułowia do ramion. Był to rodzaj zakłóconej komunikacji. Fojtuch przyznaje się do swoich intencji. Chciała, aby mieszkańcy ’s-Hertogenbosch uwierzyli w performance. Ich reakcje tylko w tym wypadku mogły być naturalne. Jednak spojrzenia dwóch stron nie mogły się spotkać. Wywoływało to efekt „błędnego wzroku” osoby słabej, unieruchomionej, ale jednocześnie nieproszącej o pomoc. „Oni” to widzieli. Cała sytuacja wprowadzała przypadkowych widzów w konfuzję, byli zdezorientowani. Grupa dziewcząt chciała sprawdzić co się dzieje. Kiedy nie mogła uzyskać odpowiedzi na swoje pytanie „Co Ty tu robisz? Co się stało?” – wzięła sprawy w swoje ręce. Braun chciała je uspokoić, mówiąc, że to performance, że są razem, ale one nie chciały jej słuchać. Chciały to usłyszeć z ust zabandażowanej, poniżonej według nich dziewczyny. Ona jednak nic nie odpowiadała. Zaczęły odwiązywać bandaż, aby zobaczyć co jest pod spodem, żeby ją uwolnić i żeby to przerwać.
Nie ulega wątpliwości, że w tym wszystkim niezwykle ważny jest kontekst kulturowy. Emigrantki, młode kobiety z krajów arabskich – według Pauliny Braun jedną z uczestniczek zajścia była również Jugosłowianka – przyjechały do Holandii między innymi w celu znalezienia większej swobody, wolności i niezależności. Widząc w centrum miasta coś, co chciały wyprzeć ze swojej pamięci – zniewoloną kobietę – zareagowały agresją. Może bały się, że to, przed czym uciekły, dogoniło je w kraju będącym ucieleśnieniem wolności i swobodnego stylu życia. Broniąc jednej kobiety doprowadziły do pobicia drugiej. Pytanie: Dlaczego tak zareagowały? Być może zadziałał tu psychologiczny mechanizm atakowania słabszego od siebie w odpowiedzi na własne poczucie słabości? Jako emigrantki, nie mają takich samych praw jak Holenderki, żyją na marginesie. Być może poczuły się uprawnione do obrony osoby w ich odczuciu źle traktowanej, w tym momencie jeszcze słabszej od nich – zabandażowanej, leżącej na ulicy performerki. Dziewczyny nie wyglądały na chuliganki. Były dobrze ubrane, uczesane, nosiły biżuterię. Jednak akcja Fojtuch wywołała u nich wybuch złości i sprzeciwu. Te emocje tylko czekały na uwolnienie. Artystka mogła być katalizatorem, znakiem, na który zareagowały. Możemy tylko się domyślać co pokierowało grupą dziewcząt, dlaczego zachowały się w ten sposób. Nigdy jednak nie poznamy rzeczywistych przyczyn. Tego mogą nie wiedzieć nawet one.
Nagrany materiał dokumentujący akcję robi wrażenie, ale niezbędny jest do niego komentarz i opis sytuacji, ponieważ reakcja widzów została zarejestrowana tylko częściowo. Paulina Braun znajdowała się w środku rozwścieczonej grupy kopiących ją dziewcząt, a dookoła nich, na deptaku ludzie spokojnie oglądali wystawy sklepowe i popijali kawę przy stolikach.
Nie trzeba było zakładać lejków na głowę, żeby przywołać atmosferę twórczości Hieronima Boscha. To, co raziło malarza w ludziach i co przedstawił na niektórych ze swoich obrazów – głupotę i okrucieństwo - objawiło się w całej okazałości w ‘s-Hertogenbosch, w sobotnie popołudnie 6 października 2007 roku.
Natalia Uziębło
Angelika Fojtuch
Urodziła się w 1978 roku w Gdyni. Jest absolwentką Wydziału Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Dyplom z wyróżnieniem w Pracowni Intermedialnej prof. Grzegorza Klamana - performance Jaka Miłość Taka Sztuka obroniła w 2005 roku. Studiowała na czterech uczelniach: UMK Toruń, ASP Kraków, ASP Poznań, ASP Gdańsk.
Zajmuje się sztuką performance oraz jej dokumentacją (wideo, fotografia, tekst). Prowadzi warsztaty performance. W 2006 roku stworzyła projekt PORT PERFORMANCE w duecie z BBB Johannesem Deimling. Autorka obiektów i instalacji. Brała udział w wielu wystawach i festiwalach w kraju i za granicą. (Niemcy, Rosja, Austria, Włochy, Estonia, Holandia, Izrael).
Tekst oryginalnie został opublikowany w Obiegu. http://www.obieg.pl/text/07120201.php
Angelika Fojtuch, Święto Kobiet, 8 marca, Exgirls projekt, Kraków, 2004
Angelika Fojtuch, Każde twoje dobre słowo motywuje mnie by iść dalej, Modelarnia, Gdańsk, 2002
Posty
